Vandaag viert Polen haar Onafhankelijkheidsdag. Precies honderd jaar geleden herrees het land uit de as. Eind achttiende eeuw was het Pools-Litouwse Gemenebest, zoals het immense land destijds heette, opgedeeld tussen haar buren: de Pruisen, Russen en Oostenrijkers. In 1918 zagen de Polen echter hun kans schoon om opnieuw onafhankelijk te worden. Na 123 jaar stond Polen weer op de kaart van Europa.

De huidige politieke situatie in het land kan het zicht op de historische verworvenheden van Polen gemakkelijk vertroebelen. Toch is op een dag als vandaag een felicitatie op zijn plaats, ter viering van de Poolse vrijheid.

Grappig genoeg feliciteerde een beroemde Nederlander de Polen eeuwen geleden ook al met hun vrijheid. In 1609, kort na het begin van het Twaalfjarig Bestand, sprak Maurits van Oranje* in Den Haag met Jakub Sobieski, een Poolse edelman en vader van de latere Poolse koning Jan III Sobieski, bekend van het Beleg van Wenen in 1683. Vele jaren na 1609 stelde Jakub een verslag op van deze ontmoeting. De twee spraken – in het Frans – over de Poolse koning Sigismund III, het Beleg van Smoleńsk (een slag die op dat moment gaande was tussen de Polen en de Russen) en de befaamde Poolse staatsman Jan Zamoyski, die in 1605 was overleden. Daarnaast kwam het onderwerp van de Poolse vrijheid aan de orde. Jakub Sobieski beschrijft dit als volgt:

“Hij [Maurits] sprak uitvoerig met mij over het staatsbestel van het Gemenebest, waarbij hij onze vrijheid bewonderde en verheerlijkte.”

De vrijheid die Maurits bedoelde, was echter een ander soort vrijheid dan die vandaag in Polen wordt gevierd. Natuurlijk, anders dan de Nederlandse Republiek was Polen een vrij land, dat geen onafhankelijkheidsstrijd hoefde te voeren. Sterker nog, het Pools-Litouwse Gemenebest was destijds de machtigste speler in wat wij tegenwoordig Oost-Europa noemen.

Maar de “Poolse vrijheid” was niet zomaar vrijheid, het was een Aurea Libertas: een Gouden Vrijheid. Deze benaming stond voor de macht en de privileges van de Pools-Litouwse adel, die met zo’n 8 à 10 procent van de bevolking bijzonder talrijk was. Terwijl in andere Europese landen absolute vorsten de lakens uitdeelden, werd in het Pools-Litouwse Gemenebest de macht van de koning gecontroleerd door de adel. In de woorden van Jan Zamoyski, de staatsman over wie Maurits en Jakub in 1609 spraken: “Rex regnat et non gubernat” (“De koning regeert, maar [letterlijk ‘en’] bestuurt niet”).

Het is niet verrassend dat Maurits geïnteresseerd was in dit concept. De jonge Nederlandse Republiek kreeg langzaam maar zeker vorm in de strijd die de Noordelijke Provinciën voerden tegen de absolute monarchie van de Spaanse Habsburgers. De staatsinrichting van de Republiek was bovendien nog lang niet zeker. Om inspiratie op te doen, keek men daarom naar het buitenland: welke staatsvorm zou het beste passen bij de Noordelijke Nederlanden? Geen wonder dus, dat de Poolse Gouden Vrijheid Maurits aantrekkelijk in de oren klonk. De invloed die dit concept op Maurits heeft gehad, is misschien zelfs zichtbaar op het praalgraf van zijn befaamde vader, Willem van Oranje.

In het jaar van de ontmoeting tussen Maurits en Jakub, in 1609, gaven de Staten-Generaal opdracht tot de vervaardiging van een monument ter ere van de Vader des Vaderlands. In 1614 werd met de bouw daarvan begonnen. Op de hoeken van het praalgraf, in de Nieuwe Kerk te Delft, staat een viertal bronzen beelden. Een van die beelden houdt een gouden hoed vast, een zogenaamde vrijheidshoed, die al sinds de oudheid symbool staat voor de vrijheid. Op die hoed staan twee veelzeggende woorden: Aurea Libertas. Zou het kunnen dat dit een verwijzing is naar het Poolse idee van Gouden Vrijheid, waar Maurits zo lovend over was geweest? Het zal hoe dan ook door zijn hoofd zijn geschoten, toen het graf in 1623 voltooid werd.

Eerder merkte ik op dat een felicitatie aan Polen op zijn plaats is, ter herinnering aan de gebeurtenissen in 1918. Ik zou daarbij graag gebruik willen maken van de woorden van Maurits van Oranje: Polen, ik bewonder en verheerlijk jullie vrijheid!

*Officieel was Maurits op dat moment nog Graaf van Nassau. Prins van Oranje werd hij pas in 1618.